„რა არის პოეზია, ამას ვერა კაცი ვერ აგიხსნით“, – წერდა ილია, გრძნობდა რა სიტყვის, ლოგოსის, საიდუმლოების ბოლომდე შეცნობის შეუძლებლობას, მაგრამ მაინც ცდილობდა, შეეღწია მის არსში და ადამიანურ ენაზე გადმოეთარგმნა მკითხველისათვის. მისთვისაც, რუსთველის დარად, პოეზია სიბრძნის დარგი იყო, უპირველესად, საღვთო და საღვთო გასაგონი, „მსმენელთათვის დიდი მარგი“. მისი აზრით, „პოეზია საგრძნობელია და არა საცნობელი. ჩვენ მხოლოდ მისი ზემოქმედება ვიცით, რომ იგი გვატკბობს და გვსიამოვნებს ჭირსა და ლხინშიც. ვიცით, რომ იგი ხატებაა ჩვენთა გრძნობათა, გულის-თქმათა, ფიქრთა, ნაღველთა, ლხინთა, ერთის სიტყვით, ხილულთა და არა ხილულთა. ვიცით, რომ მისგან მოხიბლულს კაცს „ავიწყდება საწუთროება“, მის მიერ გატაცებული „გულის-თქმა კაცის ცისა იქით ეძიებს სადგურს, ზენა არსთ სამყოფთ“, როგორც ამბობს ჩვენი გამოჩენილი პოეტი ნიკოლოოზ ბარათაშვილი. ყოველივე ეს ვიცით, და თითონ პოეზია რა არის – ეს კი არავინ იცის. პოეზია უცნაური მადლია და პოეტი ამ მადლით მოსილი კაცია“. ამაზე უკეთესად, ზუსტად და ღრმად წარმოუდგენელია პოეზიის არსის მოხელთება. ილია ჭავჭავაძე წერილში „პოეზიის ახალგაზრდა მოყვარულთ“ შეეცადა, შეეღწია პოეზიის იდუმალებაში და სიტყვიერად გადმოეცა მისი ბუნება. „პოეზია ღვთაებური ღონეა, გულის სიღრმიდამ ადამიანის გრძნობათა მარგალიტების ამომტანელი, მხატვარია ცხოველმყოფელი და ხორცთშემსხმელი უსხეულო აზრისა, ფიქრისა, გრძნობისა, ერთის სიტყვით ადამიანის და მსოფლიოს სულის მოძრაობისა. ეს მსოფლიო სული – ზღვაა უძირო, არამც თუ თვალ, ფიქრ-მიუწდომელიცა“.
1858 წელს საქართველოდან რუსეთს სასწავლებელად წასული 21 წლის ილია სოფ. ტიარლევოში ივნისსა და ივლისში სხვა ლექსებთან ერთად წერს სამ სხვათაგან გამორჩეულ ლექსს: „გიყვარდეს“, „სიზმარი“ და „ლოცვა“. ამ ლექსებს აერთიანებს ძველი და ახალი აღთქმისეული სულისკვეთება. ილიას პოეზიაში შემდეგშიც არაერთხელ შეგხვდება ბიბლიის ციტატები, რემინისცენციები, ალუზიები თუ ასოციაციები, ინტერტექსტუალური პარალელები. საზოგადოდ კი, ყველაფერი ერთად მოიაზრება როგორც ადამიანის უპირველესი დანიშნულება – ღვთაებრივ პირველსახეს მიმსგავსება: „იყვენით თქვენ სრულ, ვითარცა მამა თქვენი ზეცათა სრულ არს“.
მაცხოვრის მიერ ჯვარზე დაღვრილი სისხლი „დიდ ვალად“ დაედო კაცობრიობას. სამოთხის დახშული კარიბჭის კვალად გაღება დიდი მსხვერპლის ფასად მოხდა. ილიას მუდამ ახსოვდა ეს ვალი. პავლე მოციქული უქადაგებდა მრევლს და შეახსენებდა: „ფასით ხართ ნაყიდნი“ (1 კორინთ. 6,19). იოანე საბანისძის სიტყვებიც გვახსენდება, ქრისტიანებს რომ მოძღვრავდა: “ამისთვისცა გარქუ თქვენ მონად და მეგობრად ქრისტესა. მონად ამის გამო, რამეთუ პატიოსნითა სისხლითა მისითა სყიდულ ხართ“.
ამ ვალის შეგრძნებით არის გამსჭვალული ილიას პოეზია და, საზოგადოდ, მთელი მისი შემოქმედება. ილიას ზემოთ ნახსენებ ლექსებში აირეკლა ღვთისა და, აქედან გამომდინარე, ცხოვრების მიმართ მისი დამოკიდებულება. ერთ რკალად შეიკრა სიყვარულის აუცილებლობა, მისი დაკარგვით გამოწვეული ჯოჯოხეთისა და სხვათა მიტევების გზით კვლავ მოპოვებული სიყვარულით აღძრული განცდები.
პოეტმა ცხოვრების უმთავრეს საზრისად წარმოადგინა სიყვარული, რომელიც ადამიანს თან დაჰყვება დაბადებიდან, როგორც “ღვთის წილი”. სიყვარული პოეტს ესახება როგორც სიტყვა, წინამძღოლი, წმინდა ნათელი თუ ლამპარი, ქვეყნად მის სვლას რომ განაპირობებს, ამიტომაც მის ბევრ ნაწარმოებს, მათ შორის – ლექსს „გიყვარდეს“, მსჭვალავს იოანეს სახარებისეული ალუზიები. ლექსში პირდაპირ ირეკლება იესო ქრისტეს სიტყვები: „ახალ მცნებას გაძლევთ თქვენ: გიყვარდეთ ერთმანეთი, როგორც მე შეგიყვარეთ თქვენ, თქვენც ისე გიყვარდეთ ერთმანეთი. ჩემი მოწაფეები რომ ხართ, ამით გაიგებენ ყველანი, თუ სიყვარული გექნებათ ურთიერთ შორის“ (იოანე, 3.34).
ილია თავისი პოეზიით წარმოგვიდგება როგორც მაცხოვრის „მოწაფე“, მისი სიტყვების „გამეორებით“ უპირველესად თავისი და მერე სხვათა სულიერ განმტკიცებას რომ ცდილობს.
უფრო ადრე კი, 1857 წლის 15 აპრილს, სოფ. კარდენახში ილია წერს ლექსს „ყვარლის მთებს“, რომელშიც საუბრობს წუთისოფლის ვალზე. აქ გამოკვეთილად ჯერ კიდევ არ ჩანს ღვთის ვალი, რომელსაც იგი მალე თავის უმთავრეს საფიქრალად აქცევს. სამყაროს არსზე დაფიქრებული პოეტის მზერა შიგნით მიიქცევა და მისი ჭვრეტის საგანი სული ხდება, რადგან მხოლოდ ამ გზით შეიძლება თვითსრულყოფა და ღმერთს მიმსგავსება.
„სიზმარში“ პოეტი წარმოაჩენს აპოკალიფსურ ხილვებს, სოდომ-გომორის დაქცევაც წამოტივტივდება მკითხველის წარმოსახვაში. ეს ლექსი ყურადღებას იქცევს ტანჯვის გამოხატვის საოცარი სიღრმით. პოეტი განიცდის ღვთის სიყვარულს მოკლებული კაცობრიობის ტრაგედიას, ხატავს „ტიალ სივრცეში“ ვარსკვლავებს, რომლებიც ჯოჯოხეთურ უფსკრულებს ჰგვანან, მათი სიღრმე სამარესავით საშიშია. პოეტი უმზერს დანგრეულ ქვეყნებს და გრძნობს:
„რისხვა წყევლისა, შეჩვენებისა და განგდებისა
იყო თან-მგზავრად განწირულის იმ ქვეყნებისა“.
ლექსში კოსმიური კატასტროფა იხატება. მზე მთვარე, ვარსკვლავები, ზეცა და დედამიწა საშიში გრიალით უგზო-უკვლოდ დაწანწალებენ. ზეცა სისხლის ტბაა, მთვარე და მზე ერთმანეთს ეჯახებიან. მზიდან მოიფრქვევა ჯიგრისფერი ალი „ჯიგრისფერი“ აქ ისეთი მიწიერი და ხელშესახები სახეა, რომ მკითხველი თითქოს გრძნობს კიდევაც ტანზე ცხელი სისხლის ჩქერებს და ძრწოლა აიტანს, ისეთი მძაფრი და შთამბეჭდავია ილიას მიერ შექმნილი პოეტური ხატები. მას სურს, ღვთის რისხვის თავზარდამცემი სურათებით შეაღწიოს მკითხველის გულში, გონებასა და სულში და სინანულის განცდა აღძრას. „გრიგალთა, ცეცხლთა, წყალთა, ხმელთა, ერთად მოდენა“ – ფერწერული ხატოვანებით აცოცხლებს წარმოსახულს. ბოსხისა თუ ბრეიგელის ნახატები წარმოგვიდგება თვალწინ, ისეთი შთამბეჭდავია სიტყვებით დახატული, გამოთქმული თუ ქვეტექსტებით ნაგულისხმები შეგრძნებები. ისმის შეჩვენების ხმა: „წყეულიმც იყავ!“ ასეთ დროს თვით ბოროტი ძალებიც კი თრთიან და შფოთავენ. ადამიანი–დემონები კი ერთმანეთს ხორცს აგლეჯენ (ამ სტრიქონების კითხვისას „ღვთაებრივ კომედიაში“ დანტეს მიერ მოხილული და აღწერილი ჯოჯოხეთის სურათებიც წამოტივტივდება მეხსიერებაში). „საღვთო ვალის“ დავიწყებას მოსდევს ღვთის ასეთი რისხვა. თანამედროვე არგენტინელი მწერალი ჟოზე სარამაგო წუხს გამოთქმის უძლურებაზე: „ადამიანთა სიტყვები მხოლოდ და მხოლოდ ჩრდილებია, ჩრდილებით კი ნათელს ვერ ახსნი“. იგი უფალს ათქმევინებს: „ცოდვა და ეშმაკი ერთი და იმავე არსების სხვადასხვა სახელია. რა არსების? უჩემობის“ („იესოს სახარება“).
ლექსი კვლავ აპოკალიფსის რემინისცენციებით მთავრდება. ნაწამები, დაცემული ადამიანები უხმობენ სიკვდილს, როგორც “უკანასკნელ ნუგეშს“, მაგრამ „სიკვდილიც იქ თვის მეხთა არ აღვიძებდა/ და იმა ქვეყნებს ღმრთის რისხვასა მიანებებდა“.
იოანეს გამოცხადებაში კი ვკითხულობთ: „იმ დღეებში ადამიანები სიკვდილს დაუწყებენ ძებნას, მაგრამ ვერ იპოვიან, ინატრებენ სიკვდილს, მაგრამ სიკვდილი გაექცევა მათ“ (იოანე, გამოცხადება, 9.6).
ეს ლექსი ილიამ 1858 წლის 15 ივლისს დაწერა და თითქოს თავისივე ხილვებით შეშფოთებულმა, ორ დღეში მოაყოლა სხვა ლექსი – „ლოცვა“, თითქოს ქარიშხალმა გადაიარა და სიმშვიდე ჩამოდგა. „ლოცვაში“ მუხლმოდრეკილი, მორჩილი და ლმობიერი პოეტი შესთხოვს ღმერთს არა სიმდიდრესა და დიდებას (სწორედ ეს სურვილებია ლექს „სიზმარში“ ჯოჯოხეთურ სახეებად ტრანსფორმირებული), არამედ სულის სინათლეს. „მწყურს მე“, – ივედრება პოეტი. სწორედ ასე ფსალმუნებდა ღვთის მიმართ ბიბლიური მეფე დავითი: „ვითარცა სახედ სურინ ირემსა წყაროთა მიმართ წყალთასა, ეგრე სურინ სულსა ჩემსა შენდამი, ღმერთო“ (ფსალმ. 41.1). ან კიდევ: „ღმერთო, ღმერთო, შენდამი აღვიმსთობ, სწყურინ შენდამი სულსა ჩემსა, რაოდენჯერმე არს ხორცი ესე ჩემი ქვეყანასა შინა ამას უდაბნოსა უგზოსა და უწყლოსა“ (ფსალმ. 62.1).
ილიას ლექსის სტრიქონები სახარებისეული სამარიტელი ქალის ვედრებასაც წამოატივტივებს, მაცხოვარს რომ შესთხოვს, მასვი წყალი, რომ აღარასოდეს მომწყურდესო. ამ ლექსშიც პოეტი ისეთ ძლიერ სიყვარულს ითხოვს ღვთისაგან, თვით უფალს რომ ჰქონდა – სიყვარულს, რომელსაც ყველას პატიება შეუძლია, თვით ჯვარმცმელებისაც.
ილიას ლექსში „გადმოტანილია“ ჯვარზე გაკრული მაცხოვრის სიტყვები: „მამაო, მიუტევე ამათ, რამეთუ არ იციან რას იქმან“. ილია წერს: „რომ მტერთათვისაც, რომელთ თუნდა გულს ლახვარი მკრან, გთხოვდე: შეუნდე, არ იციან, ღმერთო, რას იქმან“. საოცარია 44 წლით ადრე წინასწარმეტყველება მოწამეობრივი აღსასრულისა (ახალგაზრდა ილიას სურვილი უფალს მიმსგავსებისა ამგვარადაც განხორციელდა).
ილიამ იცოდა, რომ მხოლოდ ჯვარცმის სიმაღლიდან შეიძლება მაცხოვრის სიტყვების გამეორება. მისი ვედრება შეისმინა უფალმა, „აუსრულა“ პოეტს წადილი და მათთვის ალოცვინა, ვინც „გულს ლახვარი ჰკრა“. წმინდა ილია მართალი ახლა ზესთასოფლიდან ევედრება უფალს მოყვარეთა და მტერთა შენდობისათვის.
ილიას სჯეროდა, რომ „ადამიანი, ბუნება, ცა, ქვეყანა, მსოფლიო – ერთი დიდებული წიგნი“ იყო, უცნაურ ენაზე დაწერილი. მეცნიერება ამ წიგნს უხატებო, უსურათო სიტყვით თარგმნიდა, პოეზია კი – ხატებითა და სურათებით. „მეცნიერების ნათარგმნი ჯერ უნდა რაც შეიძლება ბლომად მოგროვდეს გულის საგანძეში, რომ მერე პოეტის მხატვრობითმა სიტყვამ აღმობეჭდოს, სული ჩაუდგას, ხორცით შემოსოს ადამიანის გასატაცებლად, აღსაფრთოვანებლად და გასაოცებლად. თუ პოეტი მეცნიერებას არ მოიწვევს, მარტო ცარიელი ნიჭი ვერ უთარგმნის ამ წიგნსა, საცა არ არის მეცნიერება, იქ მკითხველიც ამ წიგნისა არა არის. „უკეთუ მთარგმნელი არ იყოს, მკითხველნი დუმენო“, ნათქვამია ერთის ძველის ბრძნისაგან. ღვთის წყალობით, სამყაროს დიდებული წიგნის „ხატებითა და სურათებით მთარგმნელი“ უდიდესი პოეტები ჰყავდა საქართველოს, ხალხური უსახელო მოლექსე თუ სახელიანი რუსთველი. „ვეფხისტყაოსნით“ თავს ვიწონებთ, ვქადულობთ“, რადგან ეს „დიდებული პოემა, შექმნილი ჩვენის ერის დიდებულობის დროსა, ჩვენის კაცისაგან და ჩვენს ენაზედ დაწერილია“ („აკაკი წერეთელი და „ვეფხისტყაოსანი“).
ქართული ლიტერატურის ბედი ილიას განსაკუთრებულად აღელვებდა, რადგან იცოდა, რომ ამ სულიერი საზრდოს გარეშე ერი ერთ ნაბიჯსაც ვერ წადგამდა წინ. ლიტერატურა იყო გონების, გულისა და სულის საუკეთესო გამწვრთნელი. „თვითეული ცემა გულის ძარღვისა გვჭრის და გვაწყლულებს ჩვენ, და ჩვენი სიცოცხლე ჭრილობიდამ სისხლის შეუწყვეტელი დენა იქნებოდა, რომ ქვეყანაზე პოეზია არა ყოფილიყო“, – სთქვა ერთმა ბრძენმა. ღმერთი რომ ერს, ქვეყანას მოწყალების თვალით გადმოხედავს, მოუვლენს ხოლმე კაცს, პოეზიის მადლით ცხებულსა. როცა ადამიანს სურს, შეიტყოს ღირსება და დიდება ერისა, ყოვლის უწინარეს ამას იკითხავს, რამდენი მთქმელი და მწერალი ჰყავსო. ღირსებას და სიდიადეს ერისას მარტო ამ საწყაოთი სწყავს ადამიანი“ („სიტყვა წარმოთქმული ნიკოლოოზ ბარათაშვილის ნეშტის გადმოსვენებაზე“). ილიასთვის პოეტი ღვთისგან მოვლენილი ადამიანია, ცისგან დანიშნული, მაგრამ საკუთარი ქვეყნის კულტურაზე, ისტორიასა და ტრადიციაზე აღზრდილი, მშობლიური ერისგან გამოწვრთნილი ადამიანი, რომელსაც ერის ხსნის უდიდესი მისია აქვს დაკისრებული. სწორედ ამის შესახებ წერს ხატოვნად და გულშიჩამწვდომად ლექსში „პოეტი“.
ოდითგანვე, უძველესი ტრადიციით, პოეტს მკურნალის, მხსნელის ფუნქცია ენიჭებოდა. ილია სწორედ ამ ტრადიციის კვლავ აღორძინებას ლამობდა, მისთვის პოეზია არა მხოლოდ ლამაზი სურათ-ხატები იყო, ან ტკბილი გალობა, არამედ ერის წინაშე უმაღლესი პასუხისმგებლობის გამოხატულება. პოეტი საგანგებოდ არის გამოგზავნილი ღვთისაგან, რათა ადამიანებს ჭეშმარიტება უქადაგოს და გადარჩენის გზა ასწავლოს, მეფსალმუნე დავითივით იგალობოს და არა „გარეგანი ფრინველივით“.
ზემოთ ნახსენებ წერილში ილია წერს: „პოეზია მადლია, ნიჭია, რომელიც ეძლევა მხოლოდ კაცთა, ღვთივ რჩეულთა. მადლია, მაგრამ, ამასთანავე, ტვირთიც არის, რადგანაც იგი მოვლენილია, რომ ჭრილობიდამ სისხლის შეუწყვეტელი დენა კაცთა სიცოცხლეს შეუყენოს“. ღმერთი პოეტს სწორედ ამ დიდი მისიისთვის უკურთხებს ენას მეტყველებისთვის, თვალებს ხედვისთვის, ყურებს სმენისთვის, გულში კი გაუქრობელ ცეცხლს უნთებს კაცთა გულის გასათბობად. „წადი და კაცთა ნათესავს ამცნე უზენაესი მცნება ჩემი და სიტყვით გული აუნთეო“. ასე რომ, ილიას აზრით, ჭეშმარიტი პოეტის უპირველესი დანიშნულებაა კაცთათვის ღვთის უზენაესი მცნებების გადაცემა და სიტყვით, ე.ი. რწმენით ხალხის გულის ანთება.
სწორედ ამიტომ ედარებიან პოეტები მკურნალებსა და წინასწარმეტყველებს. „პოეზია მადლია, ნიჭია, მაგრამ ხომ ჰხედავთ, იგი დიდი ტვირთიც არის. ამ ტვირთის ზიდვა კი ყველას არ ძალუძს.
პოეტი ერთგვარი შუამავალია მიწასა და ზეცას შორის, ამგვარად ანგელოზსაც ედარება, რადგან ღვთის სიტყვა მიაქვს ხალხის გულამდე. თანვე, მისი ფუნქცია ამით არ ამოიწურება და აქ არ თავდება. პოეტი თვითვე წარუძღვება ერს ამ მცნებათა აღსასრულებლად. ამიტომაც არის პოეტი ერთდროულად მიწიერიცა და ზეციერიც.
პოეტს ღვთისაგან მომადლებული აქვს ნიჭი უხილავის დანახვისა და გაგებისა, მოსმენისა, შემეცნებისა. ღმერთთან ლაპარაკი ხატოვნად მიანიშნებს პოეტის უნარზე, ჩასწვდეს და გაიაზროს უმაღლესი ჭეშმარიტებანი.
„გარეგანი ფრინველობა“ იმგვარ პოეზიას გულისხმობს, როდესაც პოეტს მხოლოდ საკუთარი გულისთქმანი გაუხდია გალობის საგნად. თავად ილის სიტყვებითვე, „გარეგანი ფრინველობა“ „მარტო ერთს, თუმცა დიდ-გავლენიანს შტოს ლიტერატურისას ემსახურებოდა, სახელდობრ, პოეზიას, ისიც იმ ფარგალში, რომელსაც „ლირიკას“ ეძახიან და რომელიც უფრო თითონ მწერლის გულთა წვა-დაგვას, ჭირსა და ლხინს გვიგალობს, ვიდრე მოაზრე ცხოვრების აზრთა სვლას და წარმატებას. ჩვენ ვერ ვიტყვით, რომ ამისთანა მგალობელი მწერლობა მეტი იყოს ადამიანის ერთობ მოწყენილ ცხოვრებისთვის, ქანცგაწყვეტილი მუშაც კი საჭიროებას ჰხედავს, დაიტკბოს სიმწარე თავისი ცხოვრებისა სიმღერით და გაიქარვოს თავისი ჭირ-ბოროტი, და ერისათვის რატომ აღარ უნდა იყოს საჭირო, თვისთა მწერალთა ტკბილ გალობით ასე თუ ისე გაიქარვოს კაეშანი“ („წერილები ქართულ ლიტერატურაზე“). ილია ამის მიზეზად მიიჩნევდა იმას, რომ ქართველ კაცს საზოგადო ცხოვრება ხელიდან გამოეცალა და იგი დარჩა თავისი გულისთქმების ამარა. „უსაგნო გარეშემოსაგან ლტოლვილი თვალი“ მხოლოდ საკუთარ გულს მიაპყრო და ჭკუა-გონების ხედვაც მხოლოდ ამით შემოიფარგალა.
ილიას აზრით, ასეთი იყო ბოლო დროის ქართული პოეზია, კერძოდ, XIX საუკუნის 30-იანი წლებისა (ალექსანდრე ჭავჭავაძე, ვახტანგ ორბელიანი, გრიგოლ ორბელიანი…), არადა, დრო სხვაგვარ პასუხისმგებლობას აყენებდა პოეტის წინაშე. „უსაქმო ფრაზების“ ჟამი წასულიყო. ქართულ „ფეხმოკლე ლიტერატურას“ საქმიანი სიტყვა სჭირდებოდა, რადგან სიტყვას შეეძლო ერის გამოღვიძება და ქვეყნისთვის სანუკვარი თავისუფლების მოპოვება. თავისუფლება კი, უპირველესად, ღვთის რწმენის სიმტკიცეს გულისხმობდა. სწორედ ამიტომ „ელაპარაკებოდა“ პოეტი ღმერთს.
ერის წინამძღოლობა დიდსა და მტკიცე რწმენას, ჭკუა-გონებას, საზრიანობას, სიმამაცეს, სიყვარულს, თავგანწირვას მოითხოვს ადამიანისაგან. წინამძღოლისთვის მთავარია საზოგადო საქმე და არა პირადი. წინამძღოლი პირველი იღებს დარტყმას და ხშირად პირველი მსხვერპლიცაა.
ღვთის სიყვარული უნდა იყოს პოეტისთვის გზა და ხიდი მკითხველის გულისაკენ. ნაკლის მხილება, სიმართლის სამსახური, ბოროტის დევნა, დაჩაგრულის შემწეობა, დავრდომილის აღდგენა, მტირალის ნუგეშისცემა მხოლოდ დიდი რწმენით ანთებულ სიყვარულს ძალუძს. უპირველესად, ღვთის და არა ადამიანის მოსაწონი საქმეებისთვის უნდა მუშაკობდეს და იღვწოდეს პოეტი.
პოეტს ვალად ედო, ჩასდგომოდა სათავეში იმ დიდ მოძრაობას, რომელსაც უნდა გამოერკვია „ვინა ვართ და რანი ვართ“. მწერლობა უნდა გამოსულიყო შინაური წრიდან და საყოველთაოდ ქცეულიყო. „შესაქცევარი“ კი არ ყოფილიყო, არამედ „გარჯით მკვლევარი“.
პოეტი უნდა ყოფილიყო კაცი-მოღვაწე. ცხოვრებას ილია აღიქვამდა როგორც ორკეცად მიმდინარეს. „ცხოვრება ყოველთვის ორ დიდ ტოტად დადის. ერთი ტოტი მოაზრე ცხოვრებაა, მეორე – მოსაქმე, რომელნიც ისე არიან ერთმანეთზე დამოკიდებულნი, რომ ხან ერთია მეორისგან წარმოდგენილი, ხან მეორე პირველისგან. თვით აზრიც სხვა არა არის რა, გარდა იმისა, რომ საქმეა ჯერ განუხორციელებელი, და საქმეც აზრია, უკვე განხორციელებული“.
XIX საუკუნის 60-იან წლებში, როდესაც თანამოაზრეებთან ერთად გამოვიდა საზოგადოებრივი ცხოვრების ასპარეზზე, ილია ვერ ხედავდა ამ ორკეც დენას ცხოვრებისასა, რადგან აღარ იყვნენ კაცები – მოღვაწენი, საზოგადო საქმისთვის მოფიქრალნი. ერის ვინაობის დავიწყებამ „გაგვიუქმა ჭკუა-გონება“. „საგანი ცხოვრებისა დავკარგეთ… და ჭკუა-გონებას, სულსა და გულს აღარა ჰქონდა მიზეზი ფრთა გაეშალა, და რა თქმა უნდა, მოაზრე ცხოვრება ვეღარ დაიძროდა ადგილიდამ და თითქო ერთ ადგილას შედგა და გაიყინაო“. მხოლოდ საზოგადო ცხოვრების წინამძღოლობა, მოღვაწეობა გაამართლებდა პოეტის არსებობას, სიცოცხლეს. მხოლოდ მაშინ არ დაელეოდა ღვთაებრივი ცეცხლი სიყვარულისა ტანჯულთათვის ტკივილების გასაყუჩებლად. მხოლოდ ამგვარი მიზანი აქცევდა პოეტს არა მხოლოდ კერძო, არამედ საკაცობრიო წყურვილთა გამომხატველად.
თვითონ ილია სწორედ ამგვარი, მოსაქმე და მოაზრე პოეტის გზას გაჰყვა და საკუთარი მოწამეობრივი აღსასრულით დაამტკიცა ღვთის სიტყვის ჭეშმარიტება.
